تارنگاشت عدالت – بایگانی دورۀ دوم
منبع: دمکراسی مردم، نشریه حزب کمونیست هند (مارکسیست)
نویسنده: ب. اقبال
۷ ژوئن ۲۰۲۰
مطلب زیر که حضور دانشمندان، متخصصان، و نیروهای باورمند به شعار «جهان دیگری ممکن است» را در عرصه تولید واکسن و دارو برای کووید-۱۹ نشان می‌دهد، در عین‌حال پادزهری است بر ترجمه‌های خرافه‌آمیز و ضدعلمی که در هفته‌های اخیر به بهانه نقد عملکرد «بنیاد گیتس» به فارسی منتشر شد.
جنبش متن باز کووید (Open Source Covid Movement): گزینه غیرسرمایه‌داری برای کنترل همه‌گیری
پینارایی ویجیان، وزیر ارشد کرالا به تازگی در یک کنفرانس مطبوعاتی موضوع مهمی را که دارای ابعاد جهانی است، اعلام نمود. وی گفت که انحصارات تولید‌کننده دارو در حال توسعۀ واکسن‌ها، داروها و دیگر محصولات برای درمان کووید-۱۹ هستند. این‌ها با حق انحصاری ثبت خواهند شد و در بازار به قیمت‌هایی که مردم عادی قادر به پرداخت آن نیستند، فروخته خواهند شد. به مثابه یک گزینه، «جنبش متن باز کووید» نیز مبتنی بر اصول همکاری و مشارکت در حال شکل‌گیری است. وزیر ارشد، همبستگی ایالت را با این جنبش اعلام نمود. کرالا پیش از این به خاطر موفقیت‌های بی‌نظیر آن در مقاومت در برابر کووید-۱۹ توجه جامعه بین‌المللی را جلب کرده است. اعلام وزیر ارشد در همبستگی با نیروهای ضدسرمایه‌داری و ضدامپریالیستی که برای توسعه یک الگوی مردمی برای نبرد با ویروس کرونای جدید همکاری می‌کنند در سطح جهانی نیز مورد توجه قرار گرفته است.
نظام ثبت انحصاری
شرکت‌های داروسازی چندملیتی بر پژوهش و توسعه داروها مسلط هستند. داروها و واکسن‌هایی که آن‌ها می‌سازند تابع قوانین ثبت اختراع (Patent) است. آن‌ها طی دورۀ ۲۰ سالۀ انحصار ثبت، برای فروش داروهای خود حق انحصاری دارند. شرکت‌ها حق دارند قیمت را تعیین کنند و بازارهای خود را انتخاب نمایند. پیش از این در هند طبق مقررات ثبت اختراع، تولید گونه‌های عمومی (ژنریک) داروهای ثبت شده با استفاده از روندهای تولیدی دیگر، قانونی بود. اما با رسمی شدن ثبت تولید بر طبق «موافقت‌نامه در مورد جنبه‌های مرتبط با تجارت حقوق مالکیت فکری» (TRIPS)، وصعیت تغییر کرد. اکنون تولید داروهای گزینه در برابر داروهای ثبت‌شده ممکن نیست. در این سناریو قیمت داروها در جهان افزایش می‌یابد.
نه تنها داروها، بلکه تجهیزات پزشکی و تولیدات پژوهش بیوتکنولوژیک نیز به طور انحصاری ثبت می‌شوند. این آن تولیدات را از دسترس مردم عادی خارج میکند. فن‌آوری «واکنش زنجیره‌ای پلیمراز» (PCR) که برای شناسایی کووید-۱۹ به کار گرفته می‌شود به وسیله کری مالیس، دانشمندان برنده جایزه نوبل، و همکران او اختراع شد. اما حق انحصاری ثبت آن به وسیله شرکت سِتوس (Cetus Corporation) که بودجه پژوهش را تأمین کرده بود، ضبط شد. اکنون شرکت‌های دیگر فقط به این دلیل می‌توانند تجهیزات (PCR) را با قیمت‌های رقابتی بسازند که دوره حُکم ثبت انحصاری منقضی گردید. بسیاری از شرکت‌ها ساختار ژنتیک ارگانیسم‌های بیماری‌زا را ثبت می‌کنند. اطلاعات دربارۀ ساختار ژنتیک برای اختراع داروهای ضدویروس و ضدباکتری حیاتی است. شرکت‌ها برای اطلاعاتی که به وسیله آن‌ها ثبت شده از کسانی که می‌خواهند از این اطلاعات برای تولید داروها استفاده کنند حق‌الامتیازهای گزافی می‌گیرند. این موجب افزایش شدید قیمت داروهای ضدباکتری و ضدویروس می‌شود.
افزایش قیمت محصولات بهداشتی تنها مشکلی نیست که نظام ثبت انحصاری موجب می‌شود. شرکت‌های چندملیتی به تأمین مالی پژوهش پیرامون بیماری‌هایی که بر مردم کشورهای در حال توسعه و فقرا در کشورهای توسعه یافته تأثیر می‌گذارند، علاقه ندارند. در نتیجه، بسیاری از بیماری‌ها نادیده گرفته می‌شوند. نظام ثبت انحصاری و در پی آن انحصاری کردن مراقبت بهداشتی، بحران بزرگی در بسیاری از کشورها به وجود آورده است.
فلسفه نرم‌افزار آزاد
در این بستر برای تکرار دست‌آوردهای عرصه نرم‌افزار آزاد در عرصه پزشکی تلاش‌هایی در جریان است. این موجب راه‌اندازی پروژه‌های پژوهشی مردم‌محور بسیاری در پزشکی شده است. ریچارد متیو استالمن، پروفسور علوم رایانه در مؤسسه فناوری ماساچوست (MIT) کسی بود که مفهوم «پروانه عمومی همگانی» (General Public Licensing) را در تقابل با ثبت انحصاری پروراند.
مصرف‌کننده حق ندارد نرم‌افزار خصوصی را با دیگران به اشتراک بگذارد، یا آن را تغییر دهد، زیرا شرکت بر برنامه اصلی حق تکثیر انحصاری (copyright) دارد. تحت «پروانه عمومی همگانی» برنامه اصلی نرم‌افزار در دسترس عموم است، و می‌تواند آزادانه تکثیر و پخش شود. فلسفه نرم‌افزار آزاد بر اصول آزادی، همکاری و اشتراک‌گذاری قرار دارد.
لورنس لسینگ، رییس دانشکده حقوق دانشگاه استنفورد براساس اصول بالا مقررات حق تکثیر را تحت عنوان «مشترکات خلاقانه» (Creative Commons) تدوین نمود. هدف از «مشترکات خلاقانه» دادن آزادی اشاعه نوآوری‌های علمی و فرهنگی بدون انگیزه سود، و فقط با به رسمیت شناختن نقش مبتکر است. «نسبت دادن» (Attribution) و «اشتراک همسان» (Share Alike) اصول مقررات حق تکثیر «مشترکات خلاقانه» هستند. نرم‌افزاری که اصول مندرج در «مشترکات خلاقانه» و «پروانه عمومی همگانی» را به رسمیت می‌شناسد به «نرم‌افزار متن باز» نیز معروف است.
کشف داروی متن باز
در تولید محصولات بهداشتی و پژوهش پزشکی، چندین ابتکار با الهام از فلسفه و پراکسیس «نرم‌افزار متن باز» پدیدار شده اند. «کشف داروی متن باز» (Open Source Drug Discovery) یکی از آن‌ها است که در کشورهای زیادی دنبال می‌شود. این یک پلاتفرم باز، مشارکتی برای پژوهش پیرامون دارو در اختیار پژوهشگران دارو از سراسر جهان قرار می‌دهد. «کشف داروی متن باز» در حال حاضر در یافتن داروهای بالقوه غیرانتفاعی برای بیماری‌هایی که شرکت‌های چندملیتی نادیده می‌گیرند، درگیر است. در هند، «شورای پژوهش علمی و صنعتی» (CSIR) براساس الگوی «کشف داروی متن باز» با همکاری با چندین مؤسسه در هند از زمان دومین دولت «ائتلاف مترقی متحد» پژوهش برای اختراع داروی سِل را آغاز کرده است. چندین دانشکده و مؤسسه آموزشی در کرالا با این پروژه همکاری کرده اند. اما دولت «ائتلاف ملی دمکراتیک» [به رهبری حزب بهاراتیا جاناتای موودی] کمک مالی به این پروژه را قطع کرده است.
به سوی یک الگوی پژوهشی مردمی
در چندین کشور پروژه‌های جدیدی پیرامون «کشف داروی متن باز» به اجرا گذاشته شده اند. «کشف مشارکتی دارو» (Collaborative Drug Discovery) در کالیفرنیا برای ارايه اطلاعات اینترنتی به سازمان‌های پژوهش پزشکی غیرانتفاعی فعالیت میکند. «کامبیا» که یک سازمان غیردولتی در استرالیا است، یک پروژه به نام «ابتکار بدون حق ثبت برای اختراع باز» [Patent-less Initiative for Open Innovation (PIOI))] را برای ارايه اطلاعات به مؤسسات و افراد علاقمند به پژوهش پیرامون حقوق مالکیت فکری آغاز کرده است. «پژوهش بیماری گرمسیری هدف‌ها» (Tropical Disease ResearchTargets) یک پروژه مشترک سازمان جهانی بهداست و بونیسف برای جمع‌آوری الاعات پیرامون ساختار ژنتیک لازم برای تولید داروه برای بیماری‌های متداول در مناطق گرمسیری است. به عنوان بخشی از پروژه، اطلاعات ژنتیک درباره بیماری شاگاس که عمدتاً در کشورهای آفریقایی پیدا می‌شود، شناسایی شده است. «کنسرسیوم ژنومیک ساختاری» (Structural Genomics Consortium) که مشترکاً به وسیله دانشگاه‌های آکسفورد (بریتانیا)، تورنتو (کانادا)، و کارولینسکا (سوئیس) اداره می‌شود و برای شناسایی و تجزیه ساختار سه بعدی ملکول‌های پروتئین برای تولید داروهای ارگانیک و در دسترس قرار دادن آن اطلاعات در حوزه عمومی فعالیت میکند.
ابتکار متن باز کووید
با شیوع جهانی کووید-۱۹، چندین ابتکار برای پژوهش در جهت تولید داروها و وسايل لازم برای مدیریت کووید-۱۹ در سراسر جهان، با الهام از فلسفه متن باز پدیدار شده است. «بنیاد داروسازی باز» (Open Pharma Foundation) که در آن دانشمندان هندی نیز فعالیت می‌کنند نقش رهبری‌کننده را دارد. این بنیاد می‌گوید یافتن یک کنترل مؤثر علیه کووید-۱۹، نمی‌تواند بدون تأخیر و دوباره‌کاری باشد، اگر پژوهش در امتدا خطوط تجاری انجام شود. نظام‌های متن باز بر اساس اصول شفافیت در پژوهش علمی مبتنی بر پژوهش مشارکتی و همکاری به جای رقابت کار می‌کنند. پژوهش مشارکتی به طور نسبی ارزان‌تر است. انگیزه نظام‌های متن باز، به جای منافع تجاری، دغدغه بهداشت برای مردم سراسر جهان است. پول تلاش‌های پژوهشی آن‌ها از کمک‌های سازمان جهانی بهداشت و دیگر آژانس‌های بین‌المللی، بنیادهای خیریه، و از کمک جمعی با حمایت دانشگاه‌ها تأمین می‌شود.
عرصه‌هایی که نظام‌های متن باز در ارتباط با مهار کووید-۱۹ بر آن‌ها تمرکز دارند عبارتند از فن‌آوری‌های آزمایشی، تشخیص بیماری و تولید داروهای ضدویروس و واکسن. آزمایشگاه مراقبت بهداشتی بالینی ویروس‌شناسی در دانشگاه استنفورد ه است. پس از در دسترس قرار گرفتن این اجزاء، کمبود وسیله واکنش زنجیره‌ای پلیمراز رفع خواهد شد.
پژوهش متن باز هم‌چنین به تحت نظر قرار دادن کسانی که در تماس نزدیک با بیماران کووید-۱۹ قرار گرفته اند، بدون نقض حریم خصوصی آن‌ها، گسترش یافته است. «بنیاد داروی متن باز» برای کشف دارو برای کووید-۱۹ با آژانس‌هایی مانند «ابتکار واکسن اروپایی» و «مؤسسه فن‌آوری هند» در دهلی همکاری میکند. «بنیاد داروی متن باز» هم‌چنین در آزمایش داروهای متفاوتی که برای بیمارهای ویروسی استفاده می‌شوند جهت تعیین چگونگی استفاده از آن‌ها برای درمان کووید-۱۹ درگیر است. هم‌چنین با استفاده از هوش مصنوعی تلاش می‌شود از داروهای «آیورودا» (ایالات متحده پیش از اجزاء اولیه آزمایش واکنش زنجیره‌ای پلیمراز (PCR) را بر اساس پروتکل «متن باز» تولید کرد (Ayurveda) [به معنی علم زندگی، متشکل از گیاهان طبی، ماساژ و یوگا] برای درمان کووید-۱۹ استفاده شود. نظام‌های «متن باز» هم‌چنین در تولید ماسک، تحلیل داده‌های مرتبط با کووید و آموزش بهداشتی درگیر است.
ائتلاف متن باز
پژوهش «ائتلاف متن باز» (Open Patent Pool) در عرصۀ کووید چند گام مهم برای مطالعه کووید برداشته است. ائتلاف، ایده «تجمیع ثبت باز» (Open Covid Pledge) را مطرح نموده است. ائتلاف پیرامون حقوق انحصاری موجود در بهداشت عمومی و صدور مجوز برای کسانی که علاقمند به تولید آن‌ها هستند، مشروحاً تحقیق میکند. محدودیت اصلی این است که دریافت‌کننده مجوز باید به شرکت دارندۀ حق ثبت حق‌الامتیاز بپردازد. اما تجمیع با شکستن انحصار در تولید، تا حدی به کاهش قیمت داروها کمک میکند. «تعهد باز کووید» یک ابتکار دیگر ائتلاف بین‌المللی است. شرکت‌هایی مانند مایکروسافت، فیس‌بوک، اینتل، هیولت پاکارد، آمازون و اوبر تحت این ابتکار، برای مقابله با کووید، حقوق انحصاری خود را واگذار نموده اند.
—————————————————————————
توضیح: متن‌باز واژهٔ مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی به جای open source در انگلیسی است.
پیوند کوتاه: https://tinyurl.com/4jdpbzbh